Kiểm kê KNK hiện đại và Chiến lược giảm thuế Carbon

Nếu trước đây, “carbon” là một khái niệm học thuật, thì hôm nay, dữ liệu carbon chính là đơn vị tiền tệ mới của thương mại toàn cầu.

Hai động lực đang định hình lại cuộc chơi:

1. Cuộc cách mạng công nghệ cho phép chúng ta “nhìn thấy” khí nhà kính (KNK) với độ chính xác chưa từng có.
2. Cơ chế CBAM của Châu Âu, về bản chất, là một “trạm thu phí” hải quan dựa trên chính dữ liệu carbon đó.

Là một chuyên gia, tôi khẳng định: Doanh nghiệp không thể quản lý (CBAM) nếu không thể đo lường (Kiểm kê). Và việc đo lường hiện đã vượt xa các phương pháp tính toán trên giấy.

Phần 1: Cuộc cách mạng trong Khoa học Kiểm kê – “Nhìn thấy” Carbon từ vũ trụ

Trong nhiều thập kỷ, chúng ta tuân thủ Hướng dẫn của IPCC (Ban Liên chính phủ về Biến đổi khí hậu). Đây là phương pháp “Từ dưới lên” (Bottom-up), mà Việt Nam đang áp dụng qua Nghị định 06/2022/NĐ-CP và Thông tư 01:

Phát thải = Dữ liệu Hoạt động (ví dụ: tấn than đã đốt) x Hệ số Phát thải (Tier 1, 2, hoặc 3)

• Tier 1 & 2 (Bậc 1, 2): Sử dụng các hệ số mặc định (chung của quốc gia hoặc ngành).
• Tier 3 (Bậc 3): Phương pháp cao nhất, đo đạc trực tiếp tại cơ sở (ví dụ: lắp đặt hệ thống Quan trắc Phát thải Tự động – CEMS).

Tuy nhiên, phương pháp “bottom-up” này có độ trễ, tốn kém ở Tier 3 và đặc biệt yếu trong việc phát hiện các nguồn rò rỉ bất thường (như khí Methane).

Giờ đây, cuộc cách mạng công nghệ “Từ trên xuống” (Top-down) đang thay đổi tất cả:

1. Công nghệ Vệ tinh (Satellite Monitoring)

Đây là yếu tố thay đổi cuộc chơi lớn nhất. Chúng ta không còn phải “tin” vào số liệu doanh nghiệp báo cáo; chúng ta có thể “thấy” chúng từ vũ trụ.

• Các vệ tinh như TROPOMI (thuộc Cơ quan Vũ trụ Châu Âu – ESA) hay các vệ tinh của NASA đang quét Trái Đất hàng ngày. Chúng có khả năng đo lường nồng độ các khí (CO2, Methane, N2O) trong cột không khí.
• Các công ty tư nhân như GHGSat còn tiến xa hơn, cung cấp hình ảnh vệ tinh độ phân giải cao, có khả năng chỉ điểm chính xác một cơ sở công nghiệp, một mỏ than, hay một đường ống dẫn khí đang bị rò rỉ Methane.
• Ý nghĩa: Kỷ nguyên “khai gì tin nấy” đã chấm dứt. Dữ liệu kiểm kê (bottom-up) giờ đây sẽ bị đối chiếu (cross-check) với dữ liệu quan sát từ vệ tinh (top-down). Bất kỳ sự chênh lệch lớn nào cũng sẽ bị đặt dấu hỏi.

2. AI, Big Data và IoT (Cảm biến)

Nếu vệ tinh là “con mắt”, thì AI và Big Data là “bộ não”.

• AI (Trí tuệ Nhân tạo): Được sử dụng để phân tích hàng Terabyte dữ liệu vệ tinh mỗi ngày, nhận diện các điểm nóng phát thải (hotspots) và mô hình hóa dòng chảy phát thải.
• IoT & Cảm biến: Các cảm biến mặt đất (ground-based sensors) và hệ thống CEMS ngày càng rẻ và chính xác, cho phép thu thập dữ liệu hoạt động liên tục (thay vì hàng năm), làm nền tảng cho việc tính toán Tier 3 trở nên dễ dàng hơn.

3. Mặt trận mới: Kiểm kê Phạm vi 3 (Scope 3)

Trong quá khứ, doanh nghiệp chủ yếu tập trung vào Scope 1 (phát thải trực tiếp tại nhà máy) và Scope 2 (phát thải từ điện mua vào).

Nhưng hiện nay, trọng tâm đang dịch chuyển sang Scope 3: Toàn bộ phát thải trong chuỗi giá trị của doanh nghiệp (từ nguyên vật liệu, vận tải, phân phối, đến xử lý cuối đời sản phẩm).

Đây là phạm vi phức tạp nhất, nhưng cũng là nơi chứa phần lớn lượng phát thải. Các công nghệ blockchain và nền tảng kỹ thuật số đang được phát triển để theo dõi “dấu chân carbon” của một sản phẩm từ khi còn là quặng thô cho đến khi ra thành phẩm. CBAM và các nhà đầu tư lớn đang buộc doanh nghiệp phải làm chủ dữ liệu Scope 3 của mình.

Phần 2: Giảm Thuế CBAM – Chiến lược 3 lớp

Cơ chế Điều chỉnh Carbon Biên giới (CBAM) của EU không phải là một “rào cản thương mại” truyền thống. Nó là một “máy cân bằng” về chi phí. Nó buộc các nhà xuất khẩu vào EU (như thép, xi măng, nhôm, phân bón của Việt Nam…) phải trả đúng mức phí carbon mà các nhà sản xuất EU đang phải trả (hiện khoảng 70-80 Euro/tấn CO2).

Từ góc độ của một nhà hoạch định chính sách, đây là một vấn đề kinh tế sống còn. Để giảm thiểu và “vô hiệu hóa” khoản thuế này, doanh nghiệp Việt Nam cần một chiến lược 3 lớp.

Lớp 1: Dữ liệu là bắt buộc

Đây là lớp phòng thủ cơ bản nhất. Trong giai đoạn chuyển tiếp của CBAM (đang diễn ra), doanh nghiệp phải báo cáo dữ liệu phát thải. Từ 2026, nếu không có dữ liệu, EU sẽ áp “hệ số phát thải mặc định” (default values).

Là một chuyên gia, tôi cảnh báo: Mức mặc định này sẽ luôn được tính ở mức trừng phạt (rất cao), dựa trên các nhà máy kém hiệu quả nhất.

• Chiến lược: Đầu tư khẩn cấp vào hệ thống MRV (Đo đạc – Báo cáo – Thẩm định) đáng tin cậy. Phải có khả năng tính toán phát thải ở mức Tier 3 (càng chi tiết càng tốt) và được một bên thứ ba độc lập xác minh.
• Mục tiêu: Chứng minh cho EU thấy rằng: “Phát thải thực tế của tôi thấp hơn nhiều so với mức mặc định của các ông”. Đây là cách trực tiếp nhất để giảm số tiền phải trả.

Lớp 2: Khử Carbon tận gốc

Dữ liệu tốt chỉ giúp bạn trả ít hơn, nhưng muốn không phải trả (hoặc trả rất ít), bạn phải giảm phát thải thực sự.

1. Hiệu quả Năng lượng (Scope 1): Đây là “quả ngọt dễ hái” nhất. Thay thế lò hơi cũ, tối ưu hóa quy trình, giảm tiêu hao năng lượng trên mỗi đơn vị sản phẩm.
2. Năng lượng Tái tạo (Scope 2): Đây là đòn bẩy quan trọng nhất cho các ngành sản xuất. Phát thải từ điện (Scope 2) chiếm tỷ trọng rất lớn trong CBAM.
   • Doanh nghiệp phải chủ động chuyển dịch khỏi lưới điện quốc gia (vốn vẫn còn tỷ trọng than cao).
   • Giải pháp: Lắp đặt điện mặt trời áp mái tự dùng. Tiên phong tham gia cơ chế Mua bán điện trực tiếp (DPPA) để ký hợp đồng mua điện sạch trực tiếp từ các nhà máy điện gió, điện mặt trời.
3. Nguyên liệu Xanh (Scope 3): Bắt đầu tìm kiếm các nhà cung cấp “nguyên liệu xanh” (ví dụ: thép xanh, nhôm khử carbon, xi măng ít clinker…).

Lớp 3: Chính sách quốc gia và Chuỗi cung ứng (vĩ mô)

Đây là chiến lược cao cấp nhất, kết hợp giữa doanh nghiệp và nhà nước.

• Tận dụng Thị trường Carbon Nội địa: Đây là “chiêu” quan trọng nhất mà nhiều người bỏ lỡ. Quy định CBAM cho phép nhà nhập khẩu được khấu trừ khoản thuế phải nộp, nếu họ đã trả một khoản “phí carbon” (carbon price) tại quốc gia xuất xứ.
• Ý nghĩa: Khi thị trường carbon Việt Nam (theo Nghị định 06) chính thức vận hành (dự kiến 2028), các doanh nghiệp Việt Nam tham gia và trả tiền cho hạn ngạch phát thải tại Việt Nam, họ có thể dùng biên lai đó để khấu trừ nghĩa vụ tài chính khi xuất hàng sang EU.
• Quản lý Chuỗi Cung ứng: Doanh nghiệp xuất khẩu phải gây áp lực ngược lại chuỗi cung ứng của mình. Yêu cầu các đơn vị vận tải, nhà cung cấp vật liệu… phải báo cáo dữ liệu KNK của họ, vì sớm muộn Scope 3 cũng sẽ bị đưa vào CBAM.

Lời kết

Công nghệ kiểm kê mới (vệ tinh, AI) và các chính sách thương mại (CBAM) đang cùng thúc đẩy một sự thật: Không còn chỗ cho sự mập mờ về phát thải.

Đối với các doanh nghiệp Việt Nam, kỷ nguyên của việc “ước lượng” trên giấy đã qua. Kỷ nguyên của dữ liệu được xác minh (verified data) đã bắt đầu. Đây không phải là một chi phí tuân thủ, mà là một khoản đầu tư mang tính chiến lược vào năng lực cạnh tranh cốt lõi. Ai làm chủ được dữ liệu carbon của mình, người đó sẽ làm chủ cuộc chơi thương mại trong thập kỷ tới.

Theo: Nhật ký chuyên gia

Comments